Yüzde 50’den fazla Türk halkının yaşadığı Ülke, özerk cumhuriyet ve bölgeler
Rusya Federasyonu’na bağlı özerk cumhuriyet ve bölgeler:
Başkurtistan
Başkurtistan Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu’na bağlı federe bir Türk cumhuriyetidir. Resmi dilleri Rusça, Başkurtça 3 Temmuz 1991 tarihinde kurulan devlet 11 Ekim 1991 tarihinde özerkliğine kavuşmuştur. Yüzölçümü 143.600 km², Nüfusu yaklaşık 4.105.000, Başkenti Ufa
Başkurtların ana dili olan Başkurtça, Tatarca’ya yakın olup hemen hemen bu Türkçe dille aynıdır. Başkurtların yüzde 68’i Özerk Başkurtistan’da yaşamakta olup, geriye kalan yüze 32 Ural bölgesindedir. Başkurtlar daha çok kentsel yörelerde değil kırsal bölgelerde yerleşmiştir. Başkurt halkının yaşamında Mitolojinin ve destanların ayrı bir yeri bulunmakladır.
Başkurtistan Cumhuriyeti coğrafi yerleşimi bakımından, zengin işgücü kaynakları ve sahip olduğu güçlü sanayii potansiyeli, gelişmiş ziraat ekonomisi ve zengin doğal kaynaklarıyla fark edilmektedir. Rusya için ekonomik anlamda önemli bir yerdedir. Ülke Asya ile Avrupa’nın birleştiği bölgedir.
Gayrı safi Bölge hâsılatın yapısı: Sanayi % 39.5 İnşaat % 6.2 Ulaştırma % 7.5 Ticaret % 11.2 Ziraat % 10.8 Diğer dallar % 24,8
Çuvaşistan
Çuvaşistan Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu’nun içinde yer alan federe cumhuriyettir. Cumhuriyetin adını aldığı Çuvaşlar, Türk halklarından biridir. Çuvaşistan, Rusya’nın orta kesiminde yer alır ve Haziran 1920’de kurulmuştur. Yüzölçümü 18.300 km²’dir. Nüfusu yaklaşık 1.350.000’dir. Başkenti Şupaşkar’dır.
Çuvaşların, 10.-16. yüzyıllarda eski Türk boylarının (îdil Bulgar’nın) karışmasından meydana geldikleri yazılmıştır. Ayrıca Çuvaşların Suvar ya da Suvaz adlı Türk adından geldiği de öne sürülmektedir. Çuvaşların % 15’i Başkurt ve Tatar bölgesindedir. Çuvaşlar Orta Volga bölgesinde, kapalı bir toplum olarak yaşarlar. Ülkenin üçte biri ormanlarla kaplıdır. Nüfusun %60’ı şehirlerde yaşamaktadır.
Tataristan
Tataristan Cumhuriyeti, 30 Ağustos 1990 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiştir. Ancak, bağımsızlığı Rusya tarafından kabul edilmeyen Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir Türk cumhuriyetidir. Kazan Tataristan’ın başkentidir. Resmi dilleri Tatarca ve Rusçadır. Ülkede 2002 Rusya Federal Yasasına göre resmî alfabe Kiril alfabesidir buna karşılık Tatarların Kiril harflerine karşı olduğu belirtilmektedir. Ülkede az olmakla beraber halk arasında Başkurt Türkçesi, Çuvaşça, Mordvince de konuşulmaktadır. 3.780.000 nüfusu olan petrol ve maden zengini bir devlettir. Tataristan, petrol, doğal gaz, alçı kaynakları bakımından oldukça zengindir. Ülkede bir milyar ton petrol rezervi bulunduğu tahmin edilmektedir.
Ülkede bugün en büyük oran açısından 2 milyon Tatar kökenli, bir buçuk milyon kadar Rus kökenli insanın yaşadığı belirtilmektedir. Bu iki etnik yapı dışında ülkede, çoklukla Tatarca konuşan Çuvaşlar, Çirmişler ve Udmurtlar yaşar. Ukrainler, Mordvinler ve Başkurt Türkleri de Tataristan’daki hatırı sayılır azınlık gruplarındandırlar. Ülkede özellikle tarihten günümüze dek Tatarlar üzerine sağlanmaya çalışılan bölünme ve Ruslaştırma, Ortodokslaştırma girişimlerinin pek başarılı olamadığı; Tatarların her şeye rağmen dil ve dinlerine bağlı kaldıkları söylenebilir.
Tataristan, Rusya Federasyonundaki ülkeler içinde ekonomik gelişkinliği en üst düzeyde olan cumhuriyetlerden biridir. Cumhuriyet, federasyon içinde büyük endüstri kuruluşlarının, otoyolların, doğu ve batı, kuzey ve güney bağlantı yollarının bulunduğu bir konumda bulunur.
Yakıt ve petrokimya endüstrisi (ham petrol, sentetik kauçuk, lâstikler, polietilen ve petrol ürünleri) Tataristan’ın endüstriyel görünümünü belirler. Ülkede helikopter, uçak, uçak motoru, TIR, otomobil, kompresör ve petro-gaz pompalama donanımları, yüksek teknolojiye sahip elektrikli cihaz üretimi yapan mühendislik girişimleri, şirketler bulunmaktadır. Tataristan Cumhuriyeti yılda yaklaşık 32 milyon ton ham petrol üretmektedir. Kamaz markasının kamyon üretiminin %24’ü Tataristan’a aittir. Ülkenin petrokimya şirketlerinin polietilen, sentetik kauçuk ve otomobil lâstiği üretim miktarı Federasyon içinde üçüncü sıradadır.
2008 yılında Tataristan Cumhuriyeti’nin gayri safi bölgesel hasılası %7.1 (karşılaştırılabilir fiyatlarda) oranında artarak 930 milyar Ruble olmuştur. 2008 yılı endüstri sonuçları, yerli mal üretimi iş ve hizmetlerinde %4.3 artışla yaklaşık 910 milyar Ruble olduğu belirtilmiştir. 2008 yılı, ülkede büyük bir atılımın olduğu yıldır. Brüt tarım üretimi %9.3 oranında artarak 124 milyar Ruble olmuştur. Federasyonda fiyatlar açısından Krasnodar Krayı’ndan sonra ev eşyası sevkinde, 6.2 milyon ton ile ikinci sırada yer almıştır.[30] Tataristan’ın ülke dışına yaptığı ekonomik bağlantılar, ülke ekonomisi açısından büyük bir önemdedir.
Ülkenin en büyük tabii zenginliği petrol ve doğal gazdır. Petrol ve doğal gaz Elmet, Leninogorsk, Alabuğa, Mendeleyev şehirlerinde çıkarılır. Çıkarılan petrol boru hattıyla Moskova, Perm, Gorkiy, Kuybişev, Yaroslavl, Rezon ve Başkurdistan’daki rafinerilere gönderilir. Petrol ve doğal gaz sanayisinin yanında kimya ve petrokimya sanayisi de gelişmiştir. Kimya fabrikalarında polietilen, aseton, sentetik kauçuk, film gibi dört bine yakın kimyevi madde imal edilmektedir. Ayrıca Kazan’da uçak, bilgisayar, kamyon ve dizel motor fabrikaları vardır.
Ülkede tarım faaliyetleri eski Sovyetler Birliği’nin diğer bölümlerinde olduğu gibi devlet çiftliği (Sovhoz) ve kollektif çiftlikler (Kolhoz) tarafından yürütülür. Başlıca tarım ürünleri çavdar, buğday, mısır, keten, şeker pancarıdır. Ayrıca sebzecilik ve meyvecilikle, hayvancılık ve buna bağlı olarak mandıracılık gelişmiştir.
Tataristan’da ulaşımda nehirlerden faydalanılır. Irmak limanlarıyla Moskova ve İdil Nehri havzasının diğer şehirlere düzenli yolcu taşımacılığı yapılır. Demiryolu ulaşımı fazla gelişmemiştir. Ülkenin kuzeybatı ve güneydoğu ucundan Moskova ve Urallara uzanan iki ana hat geçer. Birçok merkeze karayolu bağlantısı vardır. Ülkede birçok otoyol vardır.
Tataristan Cumhuriyeti’ndeki nüfusun etnik dağılımı şu şekildedir: Tatar Türkleri %52,92 Ruslar %39,49 Çuvaşlar %3,35 Udmurtlar %0,64 Ukrainler %0,64 Mordvinler %0,63 Çirmişler %0,50 Kereşenler %0,50 Başkurt Türkleri %0,39 Azerbaycan Türkleri %0,26 Beyaz Ruslar %0,16 Ermeniler %0,16 Özbek Türkleri %0,13 Tacikler %0,1 Yahudiler %0,09 Almanlar %0,08 Kazak Türkleri %0,05 Gürcüler %0,05 Moldovlar %0,03 Romlar %0,02 Lezgiler %0,02
Tuva
Tuva Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu’nda Güney Sibirya’da özerk bir Türk cumhuriyetidir. Yüzölçümü 170.500 km²’dir. Nüfusu 400.000’e yakındır. Resmi dilleri Tuva Türkçesi, Rusça’dır. Çevresindeki ülkelere göre Türk nüfusunun en yoğun olduğu Güney Sibirya ülkesidir. Yer altı kaynakları, altın, demir, asbest, kömür ve çeşitli hammaddelerdir. Büyük kaplıcaları ve çamur kaplıcaları mevcuttur. Tahıl bitkileri ve yem bitkileri vardır. İnek,merinos koyun ve keçi ile birlikte gücünden faydalanmak için at yetiştirilir. Ülke coğrafyasının çoğunluğu ormanlar, dağlar ve bozkırlardan meydana gelir. Ülkenin esas halkı olan Tuva Türkleri, Geniş Türk Dili’nin bir dalı olan Tuva Türkçesi ile konuşurlar. Türçeile yaklaşık olarak aynı sayılan Latin Alfabesi yasaklanmış ve yerine Rusların milli alfabesi olan Kiril alfabesi dikta edilmiştir. Tuvaca Türkçenin Sibirya Grubuna aitir. Tuvaların İlk ve ulusal alfabesi Göktürk, Turan, Orhun alfabesi olarak da bilinen Eski Türk Alfabesidir. Geçen yüzyılda yazı dili Latin harfleri esasına göre düzenlenmişti, fakat 1941’den sonra diğer Türk dillerinde olduğu gibi Tuva Türkçesi için de Kiril harfleri kullanılmıştır. Tuva Cumhuriyetinin birinci resmi dili olmasına rağmen Tuvada Rusya’nın eritme politikası gereğince eğitim-öğretim dili Rusça’dır. Bunda Rusyaya ekonomik bağımlılığın büyük etkisi vardır. Ancak Tuva parlamentosunda genellikle Tuvaca konuşulmaktadır.
İklimi kışları çok katı olup karasal bir iklime sahiptir. Ocak ayı sıcaklık ortalaması 35 C’dir. Temmuz ayı sıcaklık ortalaması 20 C’dir. Vadiler yılda 150 mm.ve 300 mm. arasında yağış alırken dağ yamaçları 400 mm. ve 600 mm. arası yağış almaktadır.
Yeraltı zenginlikleri yönünden önemli bir ülkedir. Tuvada kömür, demir, cıva, altın, asbest, kobalt, nikel, bakır, çinko, kurşun, taşkömürü madeni ve tuz çoktur. 1970 yılında Tuvanın en büyük sanayi kuruluşu olan asbest fabrikası, Akdovurak dolayında açıldı. Tuva’nın ekonomisinde tarım sektörü ağırlıklıdır. Burada 115.000 ton hububat elde edilir. 27.000 ton patates üretilir. Tuvada besicilik yaygındır. Hayvancılık da önemli yer tutar. Tuva’da 1.229.000 küçükbaş hayvan, 201.000 büyükbaş hayvan yetiştirilmektedir. Koyun, inek, domuz gibi hayvanlarla birlikte at, deve ve Ren geyiği beslenir. Tuvanın çoğunluğunun ormanlık olması buralarda vahşi kürk hayvanlarının avlanmasına uygundur. Sanayide hammadde çıkarılması faaliyetleri önemli yer tutmaktadır. Bununla beraber kereste imalatı, gıda maddeleri üretimi gibi hafif sanayinin bazı kolları gelişmiştir. Başkent Kızıl şehrinde ağaç, deri ve gıda sanayileri mevcuttur. 433 km’lik şose yolu mevcut olup ana yollar Kızıl-Abakan,Teeli-Kızıl, Kızıl-Erzin arası yollardır. Verimli topraklara rağmen ziraat ise çok az yapılmaktadır. Buğday, arpa üretilir. Demir yolunun Tuva topraklarından politik sebeplerle geçirilmeyişi Tuva halkının ulaşımında sıkıntı ortaya çıkarmaktadır. İpek Yolu Treni veya Türk Dünyası Demiryolu ağı oluşturma kapsamında Tuva-Altay-Kazakistan-Azerbaycan-Türkiye hattında en kısa olacak şekilde bir demiryolunun gerçekleşmesi umudu vardır. Böyle bir proje bütün bölgeyi ekonomik alanda çekici hale getirecektir. El sanatları olarak en çok dikkati çeken yumşak mermer gibi taşlardan yontularak yapılan hayvan heykelcikleridir. Özellikle Baytayga bölgesi taraflarında yaygın bir el sanatı niteliğindedir.
Günümüzde kendi cumhurbaşkanı, bayrağı, kendi anayasası, parlamentosu, hükümeti, milli marşı olan Tuva Cumhuriyeti her an tam bağımsız devlet durumuna geçebilir. Rusya Federasyonu yönetimi Tuva Cumhuriyetini ekonomik olarak serbest bırakmak istemese de Tuva Türkleri mücadelelerinden bir adım geri atmamaktadırlar. Ulaşım imkanları artırılmalı ve İstanbul ile Tuva’nın merkezi Kızıl arasına demir yolu ağı kurulmalıdır. Hızlı Tren projesi de hazırlanması gerekiyor.
Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlı özerk bölge:
Doğu Türkistan
Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içerisinde yer alır, Doğu Türkistan olarak da adlandırılır. 1.828.418 km² yüzölçümü ile Çin Halk Cumhuriyeti’nin en geniş idari bölgesidir. Başkenti Urumçi, resmî dili Uygurca ve Standart Çincedir. Bu bölgede Uygurlardan başka Kazak ve Kırgız gibi Türk toplulukları da vardır. 20. yüzyılda Türkiye’ye göç etmiş Orta Asya Türk halklarının da çoğu Çin esaretinden kaçmıştır. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Doğu Türkistan siyasetini çeşitli çevreler eleştirmektedir. Uluslararası İnsan Hakları örgütleri ve bağımsızlık taraftarları Çin Halk Cumhuriyeti’nin bölgedeki Han Çinlisi olmayan kültürleri baskı altında tutuyor olmasını eleştirirler. 1949’dan beri bölgede birçok defa etnik çatışmalar meydana gelmiştir. Ayrıca Çin’in Lop Nur gölü (Lop-Nur nükleer test alanı) civarlarında nükleer denemeler yaptığı söylenmektedir. Doğu Türkistan’daki Müslümanlar ve Tibet’teki Budistler, Pekin’de yapılan 2008 Yaz Olimpiyatları sırasında, kendilerinin Çin işgali altında olduklarını çeşitli eylemlerle dünyaya duyurmaya çalışmışlardır. Sincan, Çin Halk Cumhuriyeti’nin en büyük idari bölgesidir; Çin’in toplam yüzölçümünün altıda birinden fazlasını kaplar. Bölge Tianshan Dağları (Tanrı Dağları) tarafından iki havzaya bölünmüştür: Çungarya Havzası ve Tarım Havzası. Sincan’ın (aynı zamanda Çin’in) en alçak noktası deniz seviyesinin altında 155 metredir. En yüksek noktası ise, 8611 metre ile Keşmir sınırında yer almaktadır.
Moğolistan’a bağlı bölge:
Bayan Ölgii İli
Moğolistan’daki 21 il içerisinde en batıda yer alan ildir. Yüz ölçümü 45.704 km² Nüfus 93.017 Eyalet 1940’ta kurulmuştur. Başkenti Ölgii’dir. Öglii ilçesinde Ulan Batur ve Almatı’ya seferler yapan Ölgii Havaalanı bulunmaktadır. Bayan Ölgii’de oturanların çoğu %88,7 oranla Kazak Türkleridir. Küçük topluluklar halinde Uranhay Türkleri (%7,2), Dörvödler (%1,5), Halha Moğolları, Tuva Türkleri ve Hoşudlar yaşar. Bu bakımdan eyalet nüfusunun %98’i kadarını Türk halkları oluşturmaktadır. İldeki önemli bir nüfus Kazak Türkçesi konuşmaktadır.
Moldova’ya bağlı özerk cumhuriyet:
Gagavuzya
Gagavuzya, Moldova Cumhuriyeti’ne bağlı bir özerk devlet. Ülkeye ismini veren Gagavuzlar Oğuz Türkü kökenlidir ve Gagavuz kelimesinin Gök-oğuzdan türediği düşünülmektedir. 23 Nisan 1994 tarihinde kurulmuştur. Gagavuzca, Rumence, Rusça dilleri konuşulmaktadır. Nüfusu yaklaşık 160,700
Mineral ham madde kaynakları kil (kiremit ve tuğla üretiminde son derece kalitelidir) ve çakıllı kum yatakları vardır. Bölgenin su stokları genelde yer altı sularından oluşmaktadır. Yeryüzü suları (küçük dere ve göller) kısıtlıdır ve mineralleşme oranı yüksek olduğu için sulamada kullanılamaz. Ormanların ve yerel enerji kaynaklarının mevcut olmaması nedeniyle bölge enerjiyi dışardan temin etmek mecburiyetindedir. Gelecekte, diğer ülkelerin tecrübesinden faydalanarak güneş ve rüzgar enerjisi alternatif enerji kaynakları olarak gündeme getirilebilir.
Yüzde 40’tan fazla Türk halkının yaşadığı Ülke, özerk cumhuriyet ve bölgeler
Yakutistan
Yakutistan, Rusya Federasyonu’nu oluşturan federe cumhuriyetlerden biridir. 30 Mayıs 1923 yılında kurulmuştur. Nüfusun çoğunluğunu oluşturan Yakutlar Türk halkıdır. Cumhuriyet, 3.103.200 km²’lik bir alanı kaplar ve bu alan, Rusya Federasyonu topraklarının beşte biridir. Yakutistan dünyadaki en büyük yüzölçümüne sahip olan özerk ülkedir. Başkenti Yakutsk’tur. Resmi dilleri Rusça, Yakutça’dır. Nüfusu yaklaşık 949.280
Halkın geçim kaynakları arasında kürk avcılığı ve balıkçılık önemli yer tutar. Ülkede bulunan samur, kutup tilkisi, sincap, tilki ve nadir balık çeşitleri; avcılar ile maceraperestleri kendine çeker. Bu avcılar sayesinde üretilen kaliteli kürklerin ve balıkların şöhreti bütün dünyada meşhurdur. Yakutistan’ın en önemli kaynaklarından biri de yer altı zenginlikleridir. Ülkede elmas, altın, gaz, kömür, gümüş ve bakır çıkarılmaktadır. Mendeleyev tablosundaki bütün elementler Yakutistan’da bulunmaktadır. Elmas, Saha yurdunda çok önemli bir yere sahiptir. Bunların en değerlilerinden biri de Moskova’da müzede bulunan ve 342,5 karatlık pırlantadır. Yakutistan’ın hemen her bölgesinde elmas çıkarılmaktadır.
Yüzde 30’dan fazla Türk halkının yaşadığı Ülke, özerk cumhuriyet ve bölgeler
Altay Cumhuriyeti
Altay Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu’un en güneyinde yer alan, 3 Temmuz 1991 tarihinde kurulan federasyona bağlı bir özerk cumhuriyettir. Resmi dilleri Altay Türkçesi ve Rusça. Nüfusu yaklaşık 206.168 Yüzölçümü 92.600 km²
Karaçay-Çerkesya
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti; Kuzey Kafkasya’da bulunan, Rusya Federasyonu üyesi bir cumhuriyettir. Yüzölçümü 14.100 km²’dir. Başkenti Çerkessk, Yüzölçümü 14.300 km² Nüfusu yaklaşık 478.500 Resmi dilleri Karaçay-Malkar Türkçesi, Çerkesce (Kabartayca), Rusça, Nogay Türkçesi, Abazaca
Yüzde 20’den fazla Türk halkının yaşadığı Ülke, özerk cumhuriyet ve bölgeler: Astrahan Oblastı, Dağıstan, İran, Ulyanovsk Oblastı
Yüzde 10’dan fazla Türk halkının yaşadığı Ülke, özerk cumhuriyet ve bölgeler: Çelyabinsk Oblastı, Hakasya, Kabardino-Balkarya, Kırım, Orenburg Oblastı, Tacikistan, Tümen Oblastı
Yüzde 10’dan az Türk halkının yaşadığı Ülke, özerk cumhuriyet ve bölgeler: Afganistan, Bulgaristan, Finlandiya, Gürcistan, Irak, Kalmıkya, Karadağ, Kosova, Litvanya, Makedonya, Moğolistan, Moldova, Polonya, Romanya, Sırbistan, Suriye, Yunanistan
Bağımsız Türk Devletleri: Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkiye, Türkmenistan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti