Rusların yıllar önce Türk devletleri birbirine düşman etmek için çizdiği sınırlar günümüzde bölge ülkelerinin üstesinden gelemediği sorunlarla karşılaşmasına neden oluyor.
Sınırları içinde diğer komşu ülkelerin soydaşlarını barındıran bölge ülkeleri, bu özelliği kültürel bir zenginlik olarak görmek yerine, ülke istikrarına tehdit oluşturabilecek bir unsur olarak kabul etmekte.
Özbekistan, Kırgızistan sınırının daha belirlenmemiş kesimine askerlerini yerleştirdi.
Orta Asya’nın merkezinde bulunan Fergana Vadisi bölge ülkeleri açısında çok önemli özelliklere sahip. Vadi bölgesinde su bulunmakla birlikte, suların ülkeler arasında eşitsiz olarak paylaşılması Fergana bölgesi ülkeleri arasında sorunlara yol açmaktadır.
Fergana Vadisi’nde; Celalabad, Oş şehirleri Kırgızistan’a, Sogd bölgesi Tacikistan’a, Namazgah, Andican, Fergana şehirleri ise Özbekistan’a aittir. Bu ülkeler çeşitli nedenlerle birbiriyle çatıştı.
Özbekistan askerleri Celalabad bölgesinin Ala-Buka ilçesindeki Moğol alanındaki Kırgız-Özbek devlet sınırının daha belirlenmemiş kesiminde bulunuyor. Ayrıca, Özbek tarafı Madaniyat otoyolu hudut kapısını tek taraflı olarak tamamen kapattı. Dostuk otoyolu hudut kapısında Özbekistan tarafından kişilerin ve araçların geçişine kısıtlamalar koyudu. Böylece, Kırgızistan vatandaşlarına Özbekistan’dan çıkışa izin veriliyor, girişi ise yasaklanıyor. Özbekistan vatandaşlarının giriş ve çıkışlarında herhangi bir yasaklama yok. Üçüncü dünya ülkelerinin vatandaşları için hudut kapısı normal rejimde çalışıyor. Kırgızistan tarafı da Baymak otoyolu, Ken-Say otoyolu ve Kadamjay otoyolu hudut kapılarında Özbekistan vatandaşları için kişilerin ve araçların geçişini durdurdu.
Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında Fergana Vadisi’nden kaynaklanan iki temel sorun bulunuyor. İlki bölgede üç etnik grubun da çoğunlukta olduğu ada şeklinde bulunan başka bir ülkeye ait toprak parçası (anklavlar) bulunması ikincisi ise sınırların nereden geçtiği konusunda bölge ülkelerinin anlaşamamasıdır.
Bölgede su sorunları, ülkelerarası paylaşımdan kaynaklanmaktadır. Amu Derya ve Sir-i Derya nehirlerine katkının büyük bölümü yukarı çığır devleti olan Kırgızistan ve Tacikistan tarafından sağlanırken, aşağı çığır devletleri suyu daha fazla kullanmak istemektedirler. Bölgede geniş tarımsal alana sahip Özbekistan ve Türkmenistan, mevcut su kaynaklarının beşte birine sahiptir.
Daha az tarımsal alanlara sahip olan Tacikistan ve Kırgızistan ise mevcut su kaynaklarının beşte dördünü elinde tutmaktadır. Tacikistan ve Kırgızistan bu sayede diğer devletleri kendilerine bağımlı hale getirmeyi arzulamaktadır.
Bu kapsamda tarımsal sulama, içme suyu ve hidroelektrik enerji elde edilmesinde önemli olan Amu Derya ve Sır-i Derya nehirleri üzerinde Kırgızistan ve Tacikistan barajlar ve sarnıçlar inşa ederek suyu kontrol etmektedir. Bu durum özellikle su kaynaklarına çok ihtiyacı olan Özbekistan’ı endişelendirmektedir. Dünyanın 5. büyük pamuk üreticisi ve 2. büyük ihracatçısı olan Özbekistan, pamuk üretimine devam edebilmek için diğer ülkelere nazaran suya daha çok bağımlıdır.
Nehir sularının paylaşımı ve kullanımı konusunda çeşitli hesapları bulunan bölge ülkeleri, bu konular nedeniyle aralarında zaman zaman gerilim yaşamaktadırlar. Suyun sahibi olduğunu ifade eden Tacikistan, Özbekistan’dan suyun karşılığında ücret istemektedir. Özbekistan ise Tacikistan’ı suya; sanayi ve tarımsal zehirli atıklar ile kanalizasyon karıştırarak hastalığa sebep olmakla itham etmektedir.
Kırgızistan ve Tacikistan sahip oldukları su kozunu kullanarak komşu olduğu diğer ülkelerden ucuz gaz, petrol ve tarımsal ürün almak istemekte.
Enerji kaynakları Fergana Vadisi’nde yoğunlaşmış olan Özbekistan’ın, sahip olduğu en büyük enerji kaynağı, önemli miktarı Fergana Vadisi’nde bulunan doğal gazdır.
Özbekistan’ın Ukrayna, Kırgızistan, Kazakistan ve Tacikistan ile doğal gaz anlaşmaları vardır. Sahip olduğu doğal gazın yüzde 25′ini ihraç eden Özbekistan, yıllık olarak 15 milyar metreküp doğal gazı Rusya’ya ihraç etmektedir.
Özbekistan gaz satışında Bişkek-Alma Ata boru hattını kullanmaktadır. Bununla birlikte, bu hatta hem Kazakistan ve Kırgızistan’ın ödemelerini düzenli yapmaması, hem de Kırgızistan’da gazın yasal olmayan yollardan alınması nedeniyle, Özbekistan bu ülkelerle ilişkilerinde ciddi sorunlar yaşamaktadır.
Özbekistan ile Kırgızistan arasında birçok problem sahası bulunmakla beraber, bunlardan biri de su ve gaz takası konusunda karşılıklı taahhütlerin yerine getirilmemesinden kaynaklanan konudur. Her ne kadar su konusu ile bağlantılı enerji sorunu bölgesel bir sorun olsa da bu konu Özbekistan-Kırgızistan ilişkilerinde zaman zaman istikrarsızlık yaratmaktadır.
Bölgede sorunlar muhteliftir ve çözümü birçok parametrenin birlikte ele alınmasını gerektirmektedir. Ancak Orta Asya devletleri genelde sorunları çözüme ulaştırmak için beraberce faaliyete geçmek yerine, zamanlarını tartışarak geçirmekte, bunun sonunda ise bir sonuca ulaşamamakta.